Lò cao Hải Vân – kỳ tích của ngành công nghiệp luyện kim Việt Nam

Di tích lịch sử quốc gia Lò cao Kháng chiến Hải Vân, hay còn gọi là Lò cao NX3, thuộc thị trấn Bến Sung, huyện Như Thanh, tỉnh Thanh Hóa (nay là xã Như Thanh, tỉnh Thanh Hóa) là một chứng tích lịch sử vĩ đại của quân và dân ta trong công cuộc Kháng chiến chống thực dân Pháp, bảo vệ nền độc lập tự do dân tộc.

Năm 1947, cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp của dân tộc ta đã chuyển sang giai đoạn cam go, ác liệt. Trước nhiệm vụ cấp bách ấy, Sở Khoáng chất kỹ nghệ (Trung bộ) và Cục Quân giới (Việt Bắc) đã phối hợp quyết định lựa chọn vùng rừng núi Như Xuân làm địa điểm xây dựng công xưởng. Xưởng Hóa chất miền Nam được Cục Quân giới trưng dụng làm đầu mối tập hợp lực lượng kỹ sư, công nhân có tay nghề, đồng thời gấp rút khảo sát lựa chọn địa điểm, bí mật nghiên cứu để vừa thiết kế, vừa xây dựng.

Năm 1949, sau khi cân nhắc kỹ, thung lũng Đồng Mười, xã Như Xuân được chọn là địa điểm xây dựng lò cao. Nhiều kỹ sư cơ khí, luyện kim giỏi, như Võ Quý Huân, Trần Đại Nghĩa, Trịnh Tam Tĩnh, Lương Ngọc Khuê ... và đội ngũ công nhân lành nghề được điều động cùng bắt tay thiết kế, thi công.

Giữa núi rừng sáng lên ánh đuốc, tay bắt, mặt mừng, bà con dân làng cùng bộ đội, công nhân, kỹ sư ngày đêm dùng sức người, xe trâu, voi kéo vận chuyển máy móc, nguyên liệu từ Nghệ An ra, từ Ninh Bình vào. Trong hoàn cảnh máy bay địch thường xuyên kiểm soát và khủng bố, hàng ngàn tấn thiết bị, nguyên liệu vượt núi rừng hiểm trở đã được tập kết phục vụ xây dựng.

Cuối năm 1953, địch dò được xưởng cơ khí bí mật của ta, chúng ra sức dội bom bắn phá. Trước tình thế ấy, một quyết định táo bạo được đưa ra là chuyển ngay lò cao vào trong hang đá Đồng Mười . Với quyết tâm cao, tất cả vì độc lập, tự do của tổ quốc, bộ đội, kỹ sư, anh chị em công nhân và nhân dân địa phương đã khẩn trương ngày đêm thi đua lao động, tháo lắp, nghiên cứu cải tiến kỹ thuật xây dựng thành công Lò cạo NX3 để tiếp tục sản xuất.

Lò cao NX3 cao 13m, dung tích 7,3m3, công xuất 3 tấn/ngày, khánh thành đúng dịp quân và dân ta giành chiến thắng oanh liệt tại đèo Hải Vân. Sau chiến thắng này, Lò cao NX3 đã chính thức được đổi tên thành Lò Cao Kháng chiến Hải Vân. Từ cuối 1951 đến tháng 7/1954, Lò Cao Kháng chiến Hải Vân đã sản xuất được trên 500 tấn gang phục vụ cho kháng chiến.

Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, ông Nguyễn Danh Tuyên (77 tuổi), người trông coi di tích Lò cao Kháng chiến Hải Vân cho biết: "Khi đó ta đang sản xuất ra vũ khí thô sơ, ta lấy quặng trong Nghệ An mang ra đây sản xuất ra vũ khí thô sơ như lựu đạn, mìn chống tăng và sản xuất ra các phôi để mang đi sản xuất ra các vũ khí hiện đại hơn".

Lịch sử sang trang mới, nhiệm vụ đã hoàn thành, tháng 12/1954, Lò Cao Kháng chiến Hải Vân chính thức ngừng hoạt động. Với ý nghĩa lịch sử đặc biệt ấy, năm 2013, Lò cao Kháng chiến Hải Vân đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích lịch sử Quốc gia.

Năm 2015, dự án bảo tồn, tôn tạo phát huy giá trị di tích được triển khai, nay đã hoàn công. Đó là những bước đi quan trọng để di tích thực sự trở thành một địa chỉ giáo dục truyền thống cách mạng, một điểm đến du lịch văn hoá hấp dẫn đối với đông đảo du khách và những người đam mê khám phá lịch sử hào hùng của dân tộc Việt Nam.